Бала тәрбиесіндегі мақал — мәтелдердің орны

Такибаева Жанар

Қазақ халқының өте әрідегі ата – бабаларының өмір сүрген кезінен бастау алып, күні бүгінге дейін кәдесіне жарап келе жатқан рухани мұраның бірі – халықтық педагогика. Халықтық педагогика – тәрбиежөніндегіхалықтыңпедагогикалықбілімтәжірибесі. Ғасырларбойықалыптасқанұлттықтәлім – тәрбиеніңбелгіліжүйесіндежасбуынжадынабіртіндепсіңіріпотыратынарнаулыжолдар, тиістітәсілдердеболған. Мәселенмақал-мәтелдердеадамгершілік, имандылықтәрбиесінебайланыстыәдет-ғұрыптарнасихатталса, жұмбақтар мен айтыстарда – ақыл-ой тәрбиесі, өлеңжырдастандарда – әсемдіктәрибесі, ал ертегілер – халықтықтәрбиенің сан алуанмәселелерінқозғайтынтәлімдік материал ретіндепайдаланылған. Демек, халықтық педагогика-тәлім-тәрбиелік ой-пікірдіңалғашқыбастауы, халықтыңруханимұрасы.
Қазақхалқыныңтәлімдікмәнізор ой-толғаныстарыбесікжыры мен батырлықэпостарда, ертегілер мен аңыздарда, шешендіксөздер мен айтыстермелерде, мақал-мәтелдердекөптепкездеседі. Мұндағыұрпақтәрбиесініңнегізгітүйіні-адамгершілік-имандылық, ақыл-ой, еңбек, эстетика, дене, отбасы тәрбиесіне байланысты мәселелерге келіп тіреледі.
Көшпелі қазақ салтында мақал-мәтелдер мектеп пен мұғалімнің, кітап пен баспасөздің қызметін алмастырады. Мақал-мәтелдер сыры мол дүниетуралыбілімніңжиынтығы, халықтың энциклопедиясы ғана емес, ұстаздың, тәлімгерлік рөл де атқарады. Мұндағы ақыл-кеңестер қысқа да нұсқа әрі тұжырымды болады. Мақал-мәтелдердің бала тәрбиесіндегіалатынорныдаайрықша. Мұндаоқу мен еңбек, ойын мен өнер, сондай – ақадамныңжақсы-жаманқасиеттері, елін, жерінсүю, ата-ананықұрметтеу, үлкендісыйлаут.б. үлгі – өнегелер бала санасынабіртіндепқұйылабереді. Соныменмақал-мәтелдеройға ой қосатын, тілгеикемді, сөзмәйегі.
Халықтыңтәлім-тәрбиедеайрықшаорыналатынасылмұраныңбірсаласы-мақал-мәтелдерсолзаманныңдәуірліксипатын, халықтыңсанасын, дүниегекөзқарасын, өміртәжірибесінбейнелейді. Соған қоса мақал-мәтелдерхалықтыңақыл-ойының, сөзбайлығының, әрбіройдыбейнелеп-көркемдепжеткізуініңүлгісіболыптабылады.
Айталық, еңбекжайындағымақал-мәтелдергезерсалсақбалалардыеңбеккебаулып, ерінбей тер төгугетәрбиелегенінаңғаруқиынемес. «Еңбекетсеңерінбей, тоядықарныңтіленбей», «Жерқазбасаң, алтын шықпас», «Бейнеттүбі-зейнет», «Еңбекетсеңемерсің», «Еңбекадамдыбүтіндейді, жалқаулықадамдытүтіпжейді», «Еңбекетсең, елгеөкпелеме, егінекпесең, жергеөкпелеме» дегенмақалдаржеңілдіңасты, ауырдыңүстіменжүретінжалқаулардысынып, еңбектіңқұдіретіндіріптеугебағышталған.
Сондай-ақ «Абырой-ар еңбегі», «Ары таза жігіттіңжаны таза», «Ашу асыққанда, ақыл басу айтар», «Анығынайту-адалдық, ала сөйлеуарамдық», «Арданбезіп, адамболамдеме», дегенмақал-мәтелдерадамгершілік, төзімділік, сабырлылыққатәрбиелейді.
Мақал-мәтелдердіңбіразыадамдыжақсықасиеттергебаулуменбіргеолардыңкемшіліктерін, жаман, әдет-қылықтарынсынап, оны болдырмауға үндейді. Оған «Жақсыданүйрен, жаманнан жирен», «Жаманкісікекшіл», «Жалқауғадәулетүшінұйқыберер, жаманғаақылүшінкүлкіберер», «Ақылдықасыңнанқорықпа, ақылсыздосыңнанқорық» дегенмақал-мәтелдердіңмәнінезейінқойыпүңілетінболсақ, халқымыздыңқыры-сыры туралыбіліміміздімолайтуғамүмкіндікзор.
«Азамат-елдіңажары», «Ел намысы-ер намысы», «Елінсүйгенніңеңсесібиіктейді», «Еліңеелеулі бол, халқыңақалаулы бол», «Азаматтуғанжеріментұғырлы, халқыныңсалт-дәстүріменғұмырлы» дегенмақал-мәтелдерелін, жерінсүйетін, ел намысынқорғайтынадамдегенатқакіркелтірмейтіназаматтәрбиелеугеарналған.
Мақал-мәтелдерарқылықазақхалқыөзбалаларынөнерлі-білімдіболуғашақырған». Өнерлі өрге жүзер», «Өнерлі бала сүйкімді», «Оқу-білімбұлағы, білім-өміршырағы», «Білімдіөлмес-қағаздаатықалар, ұстаөлмес-істегензатықалар» деп те насихаттайды.
«Ананыңсүті-бал, баланыңтілі-бал», «Ананыңқұшағыжылы, күнніңшуағыжылы», «Ағайын-алтау, ана-біреу», «Әке-асқар тау» сияқтымақал-мәтелдерата-анағадегенсүйіспеншіліккетәрбиелеудікөздеген.

Балалардыңанатіліндесөйлеудағдысынқалыптастырудамақал-мәтелдердіңалатынорныерекше. Мақал-мәтелбаланыңтілбайлығын, сөздікқорын, ақылын, ой-өрісін, сөйлеумәдениетіндамытады. Тегіндемақал-мәтелдердехалықтыңданалығы, байқампаздығы, оның бала тәрбиесіндегіүлкенөмірліктәжірибесі, болашаққадегенкөзқарасышеберлікпенберіліпотырады.

Бүгінгіжасжеткіншек-болашақтізгінінұстайтын, ел мен жерқамынойлайтынертеңгіазамат. Ендеше, бала тәрбиелеудехалқымыздыңтәлім-тәрбиесінхалықмақал-мәтелдерменбайланыстырыпсабақтарөткізсек, бастауышсыныпоқушыларыныңсабаққаынтасыартып, түсініктерімолайып, танымдықбелсенділіктеріартареді. Мысалы, өзсабақтарымдамақал-мәтелдердікеңіненпайдаланамын. Атапайтарболсам, анатілісабағындатақырыпқабайланыстымақал-мәтелдерайтып, оныңмағынасынашумақсатындаоқушылардың ой-пікірлерінтыңдапжәнемақал-мәтелдержинақтауғатапсырмаберемін. Қазақтілісабағындамақал-мәтелдердікөркемжазуретіндеқолданамын. Олүшіналдын ала тапсырмаберемін, мәселен, алфавит бойыншанемесетақырыпбойыншамақал-мәтелдержаттап, жазыпкелугеоқушыларыммұндайшығармашылықжұмыстарды қызығушылықпен атқарады. Сыныпсағаттарындамақал-мәтелдергебайланыстытүрлісайыстарұйымдастырыпотырамын. Әрбірсабақбарысындахалықтықпедагогиканыпайдаланаотырып, сабақтықызықты, тартымдыетіпөткізуоқушылардыңбелсенділігінарттыратүсетінісөзсіз. Міне, осындайтәсілдердіжасмұғалімдерөзсабағындапайдаланса. Елбасымыздыңжолдауындаайтылғанбілімгеқатыстымәселелерөзшешімінтабареді.

Балалардыхалықтық педагогика негізіндетәрбиелеуімізкерек. Себебі, тәрбие-қалып. Егерқалыпқисықболса, олсолқалыпқасалғанзатың да қисықболады. Сондықтан тәрбиеде ұсақ, мағынасыз бөлшек жоқ. Әсіресе, балаларға айтқан, көрсеткен нәсеніңбарлығышындық, сұлу, әдемі, үйлесімдіболуышарт. Сонда ғана бала балғынталданбиікбәйтереккеайналады

Вам может также понравиться...

Добавить комментарий

Ваш адрес email не будет опубликован.