Мектеп жасына дейінгі солақай балалармен жұмыс жүргізудің ғылыми теориялық негіздері
Мектеп жасына дейінгі солақай балалармен жұмыс жүргізудің ғылыми теориялық негіздері
Павлодар облысы, Шарбақты ауданы, Шалдай ауылы Орымбасарова Махаббат Маратовна
«Шалдай жалпы білім беру» КММ шағын орталығының
тәрбиешісі
Қазақстан Республикасының 2012 жылғы жалпыға міндетті білім беру стандартында, білім беру мазмұнына қойылатын талаптарында «Баланың өмірін қорғауды және денсаулығын нығайтуды, толыққанды физикалық дамуын, Қазақстан Республикасы халықтарының ұлттық салт дәстүрлері негізінде салауатты өмір салтының құндылықтарын қалыптастыру» деп атап кеткен болатын [1].
Балаларды оқыту бағдарламасын меңгерудегі қиындықтардың себептері – балаларды мектепке дайындау. Ата-аналарды баланы мектепке дайындауда қызығушылықтардың болмауын, есте сақтау қабілеті нашар болуы, дербессіздік, жасқаншақ немесе қорқақтық мәселелерінің кездесетіндігі толғандыруда. Соның ішінде Республика көлемі бойынша статистикалық мәліметтерге қарағанда мектепке жасына дейінгі балалардың 7-10%-ке дейін солақай болуы, олармен қалай педагогикалық процесті ұйымдастыру қажет деген сұрақ туғызады. Жалпы және мектепке дейінгі педагогика ғылымында солақай балалардың онтогенетикалық дамуы, оның негізінде оқытудың әдістері мен құралдарын дайындау, мұндай балаларды мектепке дайындаудағы педагогикалық қолдау туралы бүгінге дейінгі зерттеулер болмаған. Дегенмен кейбір зерттелердегі ғалымдардың М.М. Безруких, А.П. Чуприковтың пікірінше, солақай баланы қайталап үйрету оның ерке, ашуланшақ болуына әкеліп соғады және мазасыз ұйықтайды, тәбеті төмендейді [2. 236б]
«Білім туралы», «Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың мемлекеттік бағдарламасы» Заңдарының қабылдануы білім беру саласын ізгілендіру және демократияландыру процестерін іске асырудың кепілі, бүкіл білім беру жүйесін, оның ішінде мектепке дейінгі ұйымдарды одан әрі жетілдіруге қуатты серпі болып табылады.
Қазақстанның қазіргі мектебі қоғамдық, мемлекеттік өмірдің әр түрлі салаларында белсенді еңбек және ақыл-ой әрекетіне қабілетті шығармашыл адамды тәрбиелеуге арналған. Бұл жағдайда білім берудің іргетасы қаланған білім, танымдық қызығушылықтары, өз бетінше шығармашылықпен жұмыс жасау дағдылары, қабілеттер негізі қаланатын оқушылардың оқу іс-әрекетінің қарқынды қалыптасу кезеңі болатын білім берудің бастапқы дәрежесіне ерекше рөл бөлінеді.
Көптеген жылдар бойы солақайлық құбылысы әр түрлі мамандардың назарын аударды: мұғалімдер, логопедтер, психологтар, дефектологтар және физиологтардың. Солақайлық әдет немесе ауру емес, сонымен қатар тәрбиешінің қателігінің нәтижесі емес, бұл көбінесе адам миының туа біткен генетикалық ерекшеліктеріне байланысты болатын организмнің қалыпты дамуы нұсқаларының бірі [3, 4 б].
Солақай балалардың ата-аналарын да бұл мәселе алаңдатуда. Олар жиі өздеріне көптеген сұрақтар қояды. Неліктен олардың баласы басқаларға ұқсамайды? Оны түзету үшін не істеу керек? Неге ол сурет салуға және жазуға құлықсыз? Оны мектепке қалай дайындау керек? Барлық сұрақтарға жауап солақай балалардың сипаттамаларын білу арқылы беріледі.
Солақайлардың басым көпшілігінде ақпаратты көрнекі бағалау дамыған. Ең алдымен, олар заттың сыртқы түріне, оның пішініне, түсіне әсер етеді. Мұндай балалар үшін тақырыпты ауызша сипаттау жеткіліксіз. Көру әсерінің есту әсерінен басым болуы солақай балалардың мектепке дейінгі мекемеде бағдарламаны игерудегі кейбір артта қалушылықты, сонымен қатар талаптарды, сұраныстарды, нұсқауларды бірнеше рет қайталау қажеттілігін түсіндіреді. Көбінесе, ата-аналар баласының мектепке дайын еместігі туралы алаңдай бастайды. Бұл алаңдаушылықтар дұрыс.
Солақай баланы оң қолымен жазуға мәжбүрлеу — бұл бұрыннан қалыптасқан және күрделі функционалды жүйеге араласу және бұл үшін жеткілікті алғышарттарсыз оны қалпына келтіруге ұмтылу.
Мектепке дейінгі жаста физикалық және рухани күштің жинақталуы жүреді. Бала тез өседі, оның бүкіл денесі қарқынды дамиды, жоғары жүйке қызметінің процестері күрделене түседі. Бала қоршаған әлемнің сигналдарына сезімтал болады, оларды талдау және синтездеу қабілетін көрсетеді. Өткен оқиғалардан алған білімі мен әсері оның есінде белсенді түрде жинақталады. Олар өсіп келе жатқанда, сыртқы әлем объектілері баланы көбірек қызықтырады, оны сұрақтар қоюға және түсініктемелер іздеуге мәжбүр етеді, қиял мен қиялды қоздырады [4.19б].
Әдетте, мектепке дейінгі жастағы баланың дамуына бірқатар жаңа қажеттіліктердің пайда болуымен туындайтын қарама-қайшылықтар әсер етеді, олардың бастысы:
- байланыс;
- сыртқы әсер;
- физикалық белсенділік.
Мектепке дейінгі жас — бұл өзін ересектерден бөлуден басталып, сыртқы әрекеттерге тікелей байланысты өзінің ішкі өмірін ашумен аяқталатын тікенекті жол.
Осы кезеңде мектеп жасына дейінгі балалардың дамуын тежей алатын психологиялық проблемаларға ерекше назар аударған жөн:
- Эмоционалды және жеке проблемалар (жаман көңіл-күй, мазасыздық, қорқыныш).
- Зияткерлік дамудың жеткіліксіздігі (зейіннің нашарлауы, ұсынылған оқу материалын түсінудегі қиындықтар).
- Мінез-құлық проблемалары (ашық батылдық, өтірік, қастық).
- Неврологиялық проблемалар (ұйқының бұзылуы, әлсіздік).
- Қарым-қатынас проблемалары (оқшаулану, шамадан тыс қозу, көшбасшылыққа негізсіз талап) [5.21б].
Бұл проблемалардың барлығы мұқият талдауды және оларды жою жолдарын іздеуді қажет етеді.
Әсіресе жетекші қолды мектепке барар алдында анықтап қою өте маңызды, ал егер қандай да бір күдіктер туындаса онда мұны ертерек 4-5 жастан бастан жасау керек. Дәл осы жаста бала қарындашты дұрыс ұстауды, жазуды үйренеді және ол осы күрделі әрекеттерді жетекші қолмен орындауы керек, ал қайталап оқыту баланың бойының өсуіне және дамуына кері әсерін тигізеді, мектепке бейімделу үдерісін қиындатады, денсаулығының кәдімгідей бұзылуына әкеліп соғады. Үйде және мектеп жағдайында қолдану кезінде қолдың жетекшілігін анықтаудың бірнеше тәсілдері бар. Ең көп тарағаны сол және оң қолдарды тұрмыста, оқуда және ойындарда қолдану туралы сұрақтарды қамтитын сауалнамалардың көмегімен алынған оның сандық бағасының әдісі. Әдетте сауалнамаларда ортаның әсерінен қалыптасатын адамның қозғалыс дағдылары туралы сұрайды. Жетекшілікті анықтауға арналған сауалнамалар стандартты сұрақтардан тұрады: қай қолмен адам жеңіл және әдемірек жазады, қай қолмен допты лақтырады, шырпыны жағады,пышақпен, қайшымен кеседі, күрекпенжерді қазады, инеге жіпті сабақтайды, шегені қағады, қақпақты бұрап шешеді, тіс щеткасын, сыпырғыны, тарақты ұстайды және т.б. Бірақта кез-келген сауалнама-бұл өзін-өзі бағалау, ал арнайы зерттеулер дәлелдемелері бойынша бұл бағалау жетекшілікті объективті бағалауға мүмкіндік бермейді. Сауалнамалардың тапшылығының өзі олардың құрылымының жауаптарды автоматтандыруға және қайталауға ықпал етуі мен қайталауға әкеліп соғуы болып табылады [6.45б].
Екі қолдың бір уақыттағы қызметіне байқау жасау өте қызық және ақпаратты алуға мүмкінідік береді. Мысалы, сурет салу (шеңбер, квадрат, үшбұрыш). Жетекші қолмен орындалған қозғалыстар баяу болуы бірақ тура болуы мүмкін. Жетекші қолмен салынған пішіндердің сызықтары анығырақ, түзу, тремор «қолдың дірілі» аз көрсетілген, бұрыштары түзелмеген, біріктіру нүктелері бір-бірімен қосылмайды. Кейбір зерттеушілер бұл тапсырманы көзді жұмып тұрып орындауды ұсынады. Сонда ғана жетекші емес қолмен салынған суретте пішін формасы мен пропорциясының бұзылғанын таза айқындауға мүмкіндік болады.
Ата-аналардың шығармашылыққа лайықты назар аударғаны маңызды, баланың сыртқы әлемнен әр түрлі модальдықтар арқылы (сендіргіш — ыстық, тегіс — өрескел) толық сенсорлық ақпарат алуына жағдай жасалынады.
Мектеп жасына дейінгі баланың назары мен жады еріксіз: олар жарқын, эмоционалды оқиғаларды тартады және есте сақтайды. Үш жасқа қарай, әдетте, сөйлеудің белсенді қалыптасуы аяқталады, нәрестенің сөздік қорында мыңға жуық сөз бар, олардың көпшілігі зат есімдері мен етістіктер.
3-4 жасқа дейінгі мектепке дейінгі жастағы балалардың психологиялық сипаттамаларына визуалды-тиімді ойдан көрнекі-бейнелі ойлауға көшу кіреді. Бала әлі де заттармен әрекеттің көмегімен салыстырады және талдайды, бірақ ол жағдайды визуалды қабылдауға сүйене отырып, кейбір мәселелерді шеше бастайды [7.32б].
5-6 жасқа дейінгі мектеп жасына дейінгі баланың психологиясы бірқатар ерекшеліктерге ие. Осы жастағы нәресте ересектермен қарым-қатынасты үйлестіреді және оған шынымен де ата-ана махаббаты мен нәзіктігі қажет. Бұл жас — басқа адамды байланыстырып, сүйе білу қабілеті қалыптасатын уақыт.
Мектеп жасына дейінгі бала құрдастарымен қарым-қатынасты қалай құруға болатындығын біледі, балалар шеңберіндегі басшы мен бағыныштылар арасындағы айырмашылықты түсінеді және белгіленген ережелер бойынша ойнай алады. Ересек адамды ол мұғалім және тәлімгер ретінде қабылдайды. Осы кезеңде практикалық ойлау мен шығармашылық қабілеттер белсенді дамып келеді. Сәби музыканы түсіне бастайды, ән айтады және билейді.
Балаларға бақылау жүргізген кезде графикалық тапсырмалар мен тұрмыстық іс-әрекеттерді орындауға айрықша мән беріледі. Орыс зерттеушісі М.Платонов пікірі бойынша жетекші қолды анықтау қандай да бір мәселені тудырса онда, 20 тапсырмадан тұратын толық бақылау жүргізілуі керек, олай болмаған жағдайда қысқартылған нұсқасын қолдануға болады.
Оның тапсырмаларының толық тізімі [8.52б].:
- Бөтелкелердің қақпақтарын бұрау.
- Шырпыны жағу.
- Қағазды қайшымен кесу.
- Салу, тізу (өзекше немесе инені түйменің кішкентай тесігіне, моншақтарға, геометриялық пішіндерге салу )
- Аяқ киімді щеткамен тазалау.
- Жіпті шарғыға орау.
- Суды бір ыдыстан екінші ыдысқа құю.
- Инемен, түйрегішпен кішкентай нүктеге дәл түсу.
- Сомынды бұрап шешу. (қолмен, кілтпен)
- Ұсақ деталдарды жіңішке цилиндрге тізу. (түйме, моншақтар).
- Карточкаларды (карта) орналастыру (тарату).
- Тесіктер тесу (5-6 соғу).
- Өшіргішпен алдын-ала салынған крестиктерді өшіру.
- Жіпті инеге кіргізу.
- Өзін тазалау, өзінің үстінен шаң мен қиқымдарды қағу.
- Тамызғышпен бӛтелкенің тар тесігіне тамызу.
- Стаканнан қасықпен ұсақ моншақты шығару.
- Қоңырауды сылдырлату, қоңыраудың жібін тарту.
- Сөмкенің сыдырма ілгегін жабу, ашу.
- Стаканды алып бірнеше жұтым су ішу [9.52б].
Солақайлықтың қалай және неге пайда болатындығы туралы ғалымдардың пікірлері әр түрлі ғана емес, сонымен қатар қарама-қайшы, бірақ осы мәселеге арналған көптеген еңбектерге қарамастан, ол зерттелді деп айтуға болмайды және кез-келген гипотезаның нақты, дәлелді растамасы бар. Жұмыстардың арасында байыпты, дәлелденбеген және көпжылдық зерттеулермен дәлелденген жұмыстар бар. Гипотезалардың көптігі өз алдына солақайлыққа әкелетін әр түрлі себептердің болуы мүмкіндігі туралы айтады.
Әрине, солақайлықтың пайда болу теорияларында негіз ретінде әр түрлі факторлар — әлеуметтік-мәдени, патологиялық, генетикалық факторлар да алынады, сонымен қатар олардың күрделі үйлесімі де алынады.
Солақайлық – баланың оқу мен тәрбие үрдісінде ерекше ескеретін мағызды және бас ерекшелігінің бірі. Ол ауру да, кемістік те емес. Солақайлық мидың жарты шарларының негізгі қызметінің арасындағы бөлісу ерекшелігіне байланысты болып келеді. Солақайлардың ми қызметінің өзіндік ерекшелігі бар.
Солақай бала деп «сол қол» кестесі бойынша қосулары көп баланы айтамыз. Егер мұндай балалар жазуға үйрену кезінде қаламды сол қолына алып, ыңғайланса, онда «оң қолмен жаз» деп талап етудің қажеті жоқ. Кейде бала «оң қол» кестесі бойынша қосуларды көп алса да, бірақ суретті оң қолға қарағанда сол қолмен жақсы салса, онда оң қолмен жазуға итермелеу, талап ету керек емес [10.15б].
Әрине, солақайлықтың пайда болуындағы таза әлеуметтік факторды талқылау оңай, өйткені әртүрлі елдердегі солақайлық туралы көптеген жылдар бойы жүргізілген зерттеулер адамзат қауымдастығындағы солақай және оң қолды адамдардың пайызы өзгермейтіндігін дәлелдеді. Бұл қоршаған ортаның осындай күшті әсерімен мүмкін болуы екіталай.
Қолданылған әдебиеттер тізімі:
- Қазақстан Республикасының жалпыға міндетті мектепке дейінгі тәрбиелеу және оқыту стандарты, — Астана, 2012жыл.
- М.М.Безруких, А.П.Чуприков. Солақай балалардың онтогенетикалық дамуы. М:Вентана – Граф, 2005жыл.
- А.Б.Аяпбергенов. Солақайлық құбылысы. Ғылыми-практикалық конференция материалдары. Алматы, 2017жыл. ІІІ том.
- О.Ж.Асқарова. Асқарова О.Ж.. Солақай балалармен жұмыс жасау, Алматы – 2016 ж. – 32 б.
- А.Р.Досанова. Мектепке дейінгі білім беру. Алматы, 2011жыл
- Психология. Адамзат ақыл-ой қазынасы. 10 томдық ІІ том. Алматы, 2005.
- Л.Д.Столяренко. Основы психология практикум.Ростов – на – Дону. 2003
- В.П. Леутин, Е.И. Николаева. Леворукий ребенок.: диагностика, обучение, коррекция. – СПб.: Детство-пресс, 2005.
9.И.А.Разин. Мектеп жасына дейінгі балалардың психологиясы. Алматы, 2008жыл.
- М.Платонов. Краткий психологический словарь.М. 2005 жыл
