Бала тәрбиесіндегі мақал — мәтелдердің орны

Такибаева Жанар

Қазақ халқының өте әрідегі ата – бабаларының өмір сүрген кезінен бастау алып, күні бүгінге дейін кәдесіне жарап келе жатқан рухани мұраның бірі – халықтық педагогика. Халықтық педагогика – тәрбиежөніндегіхалықтыңпедагогикалықбілімтәжірибесі. Ғасырларбойықалыптасқанұлттықтәлім – тәрбиеніңбелгіліжүйесіндежасбуынжадынабіртіндепсіңіріпотыратынарнаулыжолдар, тиістітәсілдердеболған. Мәселенмақал-мәтелдердеадамгершілік, имандылықтәрбиесінебайланыстыәдет-ғұрыптарнасихатталса, жұмбақтар мен айтыстарда – ақыл-ой тәрбиесі, өлеңжырдастандарда – әсемдіктәрибесі, ал ертегілер – халықтықтәрбиенің сан алуанмәселелерінқозғайтынтәлімдік материал ретіндепайдаланылған. Демек, халықтық педагогика-тәлім-тәрбиелік ой-пікірдіңалғашқыбастауы, халықтыңруханимұрасы.
Қазақхалқыныңтәлімдікмәнізор ой-толғаныстарыбесікжыры мен батырлықэпостарда, ертегілер мен аңыздарда, шешендіксөздер мен айтыстермелерде, мақал-мәтелдердекөптепкездеседі. Мұндағыұрпақтәрбиесініңнегізгітүйіні-адамгершілік-имандылық, ақыл-ой, еңбек, эстетика, дене, отбасы тәрбиесіне байланысты мәселелерге келіп тіреледі.
Көшпелі қазақ салтында мақал-мәтелдер мектеп пен мұғалімнің, кітап пен баспасөздің қызметін алмастырады. Мақал-мәтелдер сыры мол дүниетуралыбілімніңжиынтығы, халықтың энциклопедиясы ғана емес, ұстаздың, тәлімгерлік рөл де атқарады. Мұндағы ақыл-кеңестер қысқа да нұсқа әрі тұжырымды болады. Мақал-мәтелдердің бала тәрбиесіндегіалатынорныдаайрықша. Мұндаоқу мен еңбек, ойын мен өнер, сондай – ақадамныңжақсы-жаманқасиеттері, елін, жерінсүю, ата-ананықұрметтеу, үлкендісыйлаут.б. үлгі – өнегелер бала санасынабіртіндепқұйылабереді. Соныменмақал-мәтелдеройға ой қосатын, тілгеикемді, сөзмәйегі.
Халықтыңтәлім-тәрбиедеайрықшаорыналатынасылмұраныңбірсаласы-мақал-мәтелдерсолзаманныңдәуірліксипатын, халықтыңсанасын, дүниегекөзқарасын, өміртәжірибесінбейнелейді. Соған қоса мақал-мәтелдерхалықтыңақыл-ойының, сөзбайлығының, әрбіройдыбейнелеп-көркемдепжеткізуініңүлгісіболыптабылады.
Айталық, еңбекжайындағымақал-мәтелдергезерсалсақбалалардыеңбеккебаулып, ерінбей тер төгугетәрбиелегенінаңғаруқиынемес. «Еңбекетсеңерінбей, тоядықарныңтіленбей», «Жерқазбасаң, алтын шықпас», «Бейнеттүбі-зейнет», «Еңбекетсеңемерсің», «Еңбекадамдыбүтіндейді, жалқаулықадамдытүтіпжейді», «Еңбекетсең, елгеөкпелеме, егінекпесең, жергеөкпелеме» дегенмақалдаржеңілдіңасты, ауырдыңүстіменжүретінжалқаулардысынып, еңбектіңқұдіретіндіріптеугебағышталған.
Сондай-ақ «Абырой-ар еңбегі», «Ары таза жігіттіңжаны таза», «Ашу асыққанда, ақыл басу айтар», «Анығынайту-адалдық, ала сөйлеуарамдық», «Арданбезіп, адамболамдеме», дегенмақал-мәтелдерадамгершілік, төзімділік, сабырлылыққатәрбиелейді.
Мақал-мәтелдердіңбіразыадамдыжақсықасиеттергебаулуменбіргеолардыңкемшіліктерін, жаман, әдет-қылықтарынсынап, оны болдырмауға үндейді. Оған «Жақсыданүйрен, жаманнан жирен», «Жаманкісікекшіл», «Жалқауғадәулетүшінұйқыберер, жаманғаақылүшінкүлкіберер», «Ақылдықасыңнанқорықпа, ақылсыздосыңнанқорық» дегенмақал-мәтелдердіңмәнінезейінқойыпүңілетінболсақ, халқымыздыңқыры-сыры туралыбіліміміздімолайтуғамүмкіндікзор.
«Азамат-елдіңажары», «Ел намысы-ер намысы», «Елінсүйгенніңеңсесібиіктейді», «Еліңеелеулі бол, халқыңақалаулы бол», «Азаматтуғанжеріментұғырлы, халқыныңсалт-дәстүріменғұмырлы» дегенмақал-мәтелдерелін, жерінсүйетін, ел намысынқорғайтынадамдегенатқакіркелтірмейтіназаматтәрбиелеугеарналған.
Мақал-мәтелдерарқылықазақхалқыөзбалаларынөнерлі-білімдіболуғашақырған». Өнерлі өрге жүзер», «Өнерлі бала сүйкімді», «Оқу-білімбұлағы, білім-өміршырағы», «Білімдіөлмес-қағаздаатықалар, ұстаөлмес-істегензатықалар» деп те насихаттайды.
«Ананыңсүті-бал, баланыңтілі-бал», «Ананыңқұшағыжылы, күнніңшуағыжылы», «Ағайын-алтау, ана-біреу», «Әке-асқар тау» сияқтымақал-мәтелдерата-анағадегенсүйіспеншіліккетәрбиелеудікөздеген.

Балалардыңанатіліндесөйлеудағдысынқалыптастырудамақал-мәтелдердіңалатынорныерекше. Мақал-мәтелбаланыңтілбайлығын, сөздікқорын, ақылын, ой-өрісін, сөйлеумәдениетіндамытады. Тегіндемақал-мәтелдердехалықтыңданалығы, байқампаздығы, оның бала тәрбиесіндегіүлкенөмірліктәжірибесі, болашаққадегенкөзқарасышеберлікпенберіліпотырады.

Бүгінгіжасжеткіншек-болашақтізгінінұстайтын, ел мен жерқамынойлайтынертеңгіазамат. Ендеше, бала тәрбиелеудехалқымыздыңтәлім-тәрбиесінхалықмақал-мәтелдерменбайланыстырыпсабақтарөткізсек, бастауышсыныпоқушыларыныңсабаққаынтасыартып, түсініктерімолайып, танымдықбелсенділіктеріартареді. Мысалы, өзсабақтарымдамақал-мәтелдердікеңіненпайдаланамын. Атапайтарболсам, анатілісабағындатақырыпқабайланыстымақал-мәтелдерайтып, оныңмағынасынашумақсатындаоқушылардың ой-пікірлерінтыңдапжәнемақал-мәтелдержинақтауғатапсырмаберемін. Қазақтілісабағындамақал-мәтелдердікөркемжазуретіндеқолданамын. Олүшіналдын ала тапсырмаберемін, мәселен, алфавит бойыншанемесетақырыпбойыншамақал-мәтелдержаттап, жазыпкелугеоқушыларыммұндайшығармашылықжұмыстарды қызығушылықпен атқарады. Сыныпсағаттарындамақал-мәтелдергебайланыстытүрлісайыстарұйымдастырыпотырамын. Әрбірсабақбарысындахалықтықпедагогиканыпайдаланаотырып, сабақтықызықты, тартымдыетіпөткізуоқушылардыңбелсенділігінарттыратүсетінісөзсіз. Міне, осындайтәсілдердіжасмұғалімдерөзсабағындапайдаланса. Елбасымыздыңжолдауындаайтылғанбілімгеқатыстымәселелерөзшешімінтабареді.

Балалардыхалықтық педагогика негізіндетәрбиелеуімізкерек. Себебі, тәрбие-қалып. Егерқалыпқисықболса, олсолқалыпқасалғанзатың да қисықболады. Сондықтан тәрбиеде ұсақ, мағынасыз бөлшек жоқ. Әсіресе, балаларға айтқан, көрсеткен нәсеніңбарлығышындық, сұлу, әдемі, үйлесімдіболуышарт. Сонда ғана бала балғынталданбиікбәйтереккеайналады